Schaamte

De woorden op de herdenking van de genocide in Srebrenica lieten me achter met een gevoel van schaamte voor wat er nu gebeurt. Voor een gebrek aan moed en verantwoordelijkheid.

   Het is aan het begin van de avond als ik met een tolk en een geweerschutter voor de poort van een Afghaanse quala wacht tot de bewoner naar buiten komt. Op de heuvel achter ons ligt het minimi-mitrailleur in positie. Al dagen zijn we actief in de Derafshan vallei in Uruzgan en de opdracht om nu hier met slechts een paar mensen een aantal huizen te doorzoeken zit me niet lekker. Misschien ook wel omdat zo vlak voor het einde van onze missie de angst dat me iets zal overkomen, langzaam mijn hoofd inkruipt.
   Achter de kieren van de poort beweegt een man, die ondanks mijn harde bonken op de deur geen haast heeft.
 ‘Dit voelt niet goed captain’, merkt mijn geweerschutter op. Ik knik bevestigend, maar nu de poort eindelijk open is gegaa, heb ik vooral oog voor de Afghaanse man voor me. Ik oog misschien rustig, maar elke vezel in mijn lijf is gespannen. Er is geen beweging die mijn ogen ontgaat en stuk voor stuk leiden ze tot mogelijke scenario’s.
   ‘Wat als de hel hier zo losbarst?’ Wil mijn geweerschutter weten. Onopvallend manoeuvreer ik me naar de linkerkant van de Afghaan. Mijn geweer hangt op mijn rug, maar mijn rechterhand omklemt onzichtbaar het pistool in mijn jaszak.
   ‘Als dit een hinderlaag is, dan trek ik deze vent voor me, zet mijn pistool tegen zijn harses en dan ga jij achter ons langs deze quala in. Zodra ik ook binnen ben gooien we de poort dicht en hebben we in ieder geval een positie om van waaruit we kunnen vechten.’
   ‘Dat mag toch niet?’
   ‘Nee, maar dat leg ik wel uit als we weer thuis zijn.’ De keuze om me aan het oorlogsrecht te houden, weegt inmiddels niet meer op tegen het verlangen om te overleven. Mijn menselijkheid schuilt nog slechts in het feit dat ik thuis bereid ben om er verantwoording over af te leggen. Zelfs als er niets gebeurt, is mijn hoofd een grens overgegaan die ik niet voor mogelijk hield. Dat is hoever ik gekomen ben.
   Meerdere malen tijdens onze missie legde ik aan de ‘jongens’ uit hoe belangrijk dat oorlogsrecht is, dat je eraan houden je recht van spreken geeft tegenover degene die het niet doet. De essentie van militair optreden van democratieën schuilt, in tegenstelling tot terrorisme en regimes, in het feit dat wij bereid zijn om ons optreden te laten toetsen aan het internationale recht. Een gesprek dat we meestal voerden na bermbommen, zelfmoordaanslagen of de momenten waarop duidelijk werd dat burgers door de Taliban geïntimideerd of gemarteld werden voor informatie of om tegen ons op te zetten. Voor hen heiligt het doel de middelen.

   Ook voor de Serviërs, heiligde het doel destijds de middelen en ondanks hun felle kritiek, moesten de daders zich voor het internationaal gerechtshof verantwoorden. De zaken tegen onder andere Kardzic, Mladic en Milosevic onderstreepten achteraf het morele succes van de internationale rechtsorde.
   “Het woord ‘Gaza’ klinkt geregeld bij de herdenking van genocide Srebrenica”, kopt de NRC. Dat de ene genocide de aandacht vestigt op een andere is geen verrassing. Srebrenica is natuurlijk geen Gaza, maar ook voor de regering Netanyahu heiligt, naar eigen zeggen, het doel de middelen. Waar Fransesca Albanese in veel landen geen enkele ruimte krijgt om haar bevindingen namens de VN toe te lichten, wordt Israël ondertussen de hand boven het hoofd gehouden.
   Genocide is terecht een gevoelig begrip, zeker als het om een volk gaat dat er zelf ooit het doelwit van is geweest. De belangrijke vraag is echter of wat je in het verleden is overkomen, je ook het recht geeft om anderen te laten lijden. Of, in het geval van Israël, de existentiële angst van toen, het gedrag van nu rechtvaardigt.
Dat Israël weigert verantwoording af te leggen, hun optreden te toetsen aan het internationale recht en de VN, Fransesca Albanese in het bijzonder, aanvalt op hun bevindingen en uitspraken is veelzeggend. Doordat ze elke kritiek op hun handelen per definitie pareren met de beschuldiging van antisemitisme, misbruiken ze het verleden om het debat plat te slaan. “Wij waren slachtoffer en kunnen dus nooit dader zijn.”
   Dat we de gevolgen van oorlog liever niet onder ogen zien en erover zwijgen, is niet alleen iets van deze tijd. In elke oorlog confronteert ons met onze ongemakkelijke kanten, met de daden waar we toe in staat zijn, maar liever niet over spreken. Met woorden als: barbaars, onbeschaafd, inhumaan of beestachtig, nemen we er afstand van alsof een oorlog de mensheid niet past. De ironie is dat mensen juist de enige diersoort zijn die niet instinctief doden, maar er juist bewust voor kiezen.
   Nadat ik het aan den lijve heb ondervonden liet het me nooit echt los. Soms vraag ik me na Afghanistan, waar we vochten voor de vrijheid van anderen, uit wraak voor een terroristische aanslg, de handelsbelangen van Nederland af heel misschien een combinatie. Steeds vaker vraag ik me af of “dit nooit meer”, geen valse belofte is. Een eed waarvan we weten dat we hem zullen breken en waar we pas als het te laat is, weer op terugkijken. Dat we dan weer op gezette tijden even stil en schuldbewust zwijgen over oorlogen, slavernij, misdaden tegen de menselijkheid en genocides.  

    “Ik voel me beschaamd, dat Nederland als deel van de internationale gemeenschap een morele en politieke verantwoordelijkheid draagt voor het niet kunnen voorkomen van de genocide.” laat minister Veldkamp als spreker bij de herdenking in Potocari weten.
    Er zit een leegte in die schaamte, waarin Gaza samen met de internationale rechtsorde verdwijnt.

Niels ®elen

Donkere wolken>>